door Matheu Bemelmans
“Het is vreemd om zo universeel bekend en toch zo eenzaam te zijn” zei Albert Einstein ooit. Hoewel de wetenschapper ook tijdens zijn leven al wereldberoemd was, voelde hij zich blijkbaar toch heel eenzaam. Vreemd is dat niet, want bijna de helft van alle mensen heeft er last van. “Eenzaamheid is hard op weg doodsoorzaak nummer één te worden.“
Albert Einstein staat bekend als een van de knapste koppen die de geschiedenis ooit heeft voortgebracht. Desondanks, of misschien wel juist daardoor, voelde hij zich op momenten heel eenzaam. Niet omdat hij alleen was of geen sociale contacten had, maar waarschijnlijk omdat er maar weinig mensen waren met wie hij kon praten over wat hem nu echt bezighield. De Nobelprijswinnaar blijkt daarin geen uitzondering. Heel veel mensen hebben in meer of mindere mate last van eenzaamheid.
Onderzoeken laten schrikbarende cijfers zien. Zo’n 46 procent van de bevolking voelt zich wel eens eenzaam. Bij 75- en 85- plussers liggen die percentages zelfs boven de 50 en 65 procent. Maar ook de eenzaamheid onder jongeren is toegenomen.
De cijfers laten over meerdere jaren in alle leeftijdscategorieën een oplopende trend zien. “Eenzaamheid heeft altijd bestaan, maar door de ‘ikkerigheid’ van de samenleving lijkt het wel steeds erger te worden,” zegt Frank Geerings uit Landgraaf. Hij is al vele jaren als professional en als vrijwilliger actief in de wereld van ouderenzorg en welzijnswerk. Ook geeft hij regelmatig lezingen om meer bewustzijn voor het groeiende probleem van eenzaamheid te creëren. Onlangs sprak hij nog in Klooster Wittem.
“Er zijn verschillende soorten eenzaamheid,” legt Geerings uit. “We onderscheiden sociale, emotionele en existentiële eenzaamheid. Wie sociaal eenzaam is, heeft minder contact met andere mensen dan hij of zij eigenlijk zou willen. Emotionele eenzaamheid wil zeggen dat je binnen je kennissenkring niemand hebt die echt je maatje is. Het kan best zijn, dat je heel veel contact met mensen hebt, maar dat er niemand is om alles wat je denkt en voelt mee te delen.” Albert Einstein paste waarschijnlijk in deze categorie.
En Koningin Wilhelmina schreef na haar terugtreden niet voor niets een autobiografie met de veelzeggende titel ‘Eenzaam maar niet alleen’. “Emotionele eenzaamheid zit heel diep in mensen en in alle lagen van de bevolking,” zegt Geerings. “Zelfs binnen een huwelijk kunnen mensen heel eenzaam zijn.” De derde variant – existentiële eenzaamheid – gaat nog een stap verder. “Mensen die daaraan lijden, twijfelen zelfs aan de zin van het leven. Dat zijn ook de mensen die heel vaak met drank- en drugsproblematiek in aanraking komen.”
Balans
Gemeentes, sociale instellingen en kerken maken zich al jaren zorgen over de groeiende eenzaamheid en proberen daar ook van alles tegen te doen. Er zijn tal van wijkcentra, huiskamerprojecten en koffieochtenden om mensen bij elkaar te brengen. “Dat is natuurlijk prima,” zegt Geerings, “maar die richten zich vooral op sociale eenzaamheid. Daar is ook veel makkelijker iets tegen te doen. Mensen die weinig contacten hebben, kun je op zo’n manier bij elkaar brengen. Dat kan in groepen en is eenvoudig te organiseren, maar dat lost emotionele eenzaamheid niet op. Je kunt niet bij iemand aankloppen en zeggen: vanaf nu ben ik je maatje. Zo werkt het niet. Bovendien weet je na een eerste gesprek vaak nog niet of iemand zich in zijn hart eenzaam voelt”.
De oorzaken van eenzaamheid zijn volgens Geerings heel verschillend. “Bij sommige mensen begint dat al heel vroeg in hun leven. Wanneer je je als baby in de steek gelaten hebt gevoeld, kan je dat in je latere leven parten gaan spelen. Zeker wanneer er ingrijpende dingen gebeuren en de balans in je leven verstoord raakt, doordat je bijvoorbeeld werkeloos wordt of je partner kwijtraakt. Dat kan gevoelens van eenzaamheid veroorzaken. Sommige mensen zijn in staat om daar zelf uit te komen, maar anderen blijven er hardnekkig in zitten. Dat heeft ook met zelfvertrouwen te maken en met de vraag of je sociaal vaardig bent. Als je daar niet uitkomt, kan dit uiteindelijk invloed hebben op je immuunsysteem, waardoor je ook lichamelijk kwetsbaar wordt. Op die manier zou eenzaamheid in de toekomst wel eens doodsoorzaak nummer één kunnen worden. Daarom is het absoluut van belang om er iets tegen te doen.”
Is sociale eenzaamheid nog aan te pakken door projecten en activiteiten te organiseren, bij emotionele eenzaamheid ligt dat veel moeilijker. “Daarvoor moet je één op één met mensen in gesprek gaan,” zegt Geerings. “Dan nog is het maar de vraag of dat helpt. Je kunt wel op bezoek gaan, maar om te ontdekken of iemand eenzaam is, moet je echt op iemands huid zitten. Daar is tijd voor nodig. Eigenlijk kan emotionele eenzaamheid alleen door de persoon zelf opgelost worden. Maar dan moet die dat wel zelf beseffen en daar zit de moeilijkheid. Je kunt niet naar iemand toestappen en zeggen: ‘zet je er nu eens overheen’. Dat werkt alleen maar averechts. Als iemand niet het vermogen heeft om zelf iets op te bouwen, is het moeilijk om aansluiting te vinden.”
Aandachtambassadeur
Hoewel het nog niet zo makkelijk is om mensen uit hun eenzaamheidssituatie te halen, is wel duidelijk dat persoonlijke aandacht daarin een belangrijke rol speelt. Op allerlei plekken in Limburg zijn initiatieven op gang gekomen om mensen te bezoeken. Zo is in Landgraaf door de parochies en de protestantse kerk het project Harteklop opgezet, waarvan Geerings een tijd voorzitter is geweest. Vrijwilligers van dit project zoeken mensen thuis op en soms zijn er ook middagen om elkaar te ontmoeten. Alom bekend is het bezoekwerk van de Zonnebloem en vrijwilligers van de Sociale Actie Nuth vertelden onlangs bij de regionale omroep L1 hoe ze ‘tasjes met aandacht uitdelen’ bij mensen die het financieel moeilijk hebben, omdat eenzaamheid en armoedeproblematiek vaak hand in hand gaan.
De gemeente Venray is bezig met het opleiden van aandachtambassadeurs. Dat zijn vrijwilligers die in hun eigen wijk goed opletten of er misschien mensen zijn die meer aandacht nodig hebben. Een van die ambassadeurs is pastoor Jack Geudens, die in de parochiefederatie van Venray actief is als priester-assistent. “Namens de negen parochies ben ik gevraagd om lid te worden van De Schil,” verteld hij. “Dat is een klankbordgroep voor de Adviesraad Sociaal Domein van de gemeente. Er zitten vrijwilligers uit alle wijken en dorpen van de gemeente in. Daar ben ik er een van. Wij kunnen in onze eigen omgeving problemen signaleren en de gemeente daarover adviseren.”
Voordat hij priester werd, heeft Geudens een opleiding aan de Sociale Academie gevolgd en een tijd als activiteitenbegeleider gewerkt. Ook heeft hij veel vrijwilligerswerk op dit vlak gedaan. “Die rollen van priester en activiteitenbegeleider komen nu bij elkaar. Ik kan goed met oudere mensen overweg. Ik leg makkelijk contacten en in mijn tijd als activiteitenbegeleider heb ik geleerd om met dementerenden om te gaan. Dat zijn kwaliteiten die bij dit werk heel erg van pas komen.”
Geudens bezoekt wekelijks zorginstellingen en wijkcentra in Venray en omgeving om contacten te leggen en als mensen dat op prijs stellen ze een keer thuis op te zoeken. “Ik heb snel een klik met mensen en dan vinden ze het ook fijn als je eens langskomt,” zegt hij. Die huisbezoeken zijn volgens de pastoor belangrijk, omdat je in de activiteitencentra niet de écht eenzamen tegenkomt. Die gaan nu net niet naar dat soort bijeenkomsten toe. Op de cursus tot aandachtambassadeur krijgen hij en zijn medecursisten geleerd om in hun directe omgeving eenzaamheid te zien. “Als priester had ik daar natuurlijk altijd al oog voor, maar op de cursus zitten ook mensen met een heel andere achtergrond. We leren de verschillende vormen van eenzaamheid herkennen. Dat is heel interessant, vooral omdat je aan de buitenkant niet kunt zien of iemand eenzaam is.”
Soms gebeurt een ontmoeting ook spontaan, vertelt de pastoor. “Laatst had ik een afspraak met iemand die niet thuis was. Bij de lift van het appartementencomplex raakte ik in gesprek met iemand anders en ik stelde hem voor om een keer langs te komen.” “Hij zag dat ik priester was en zei: je hoeft mij niet te komen bekeren. Daarop zei ik: ik kom u niet bekeren, ik kom koffiedrinken. Ga dan maar mee, zei hij. We hebben een heel leuk gesprek gehad. Toen ik wegging zei hij: je mag wel elke week langskomen. Dat was serieus bedoeld. Mensen aandacht geven is heel belangrijk.”
Vrijwilligers
Geerings onderschrijft dat aandacht belangrijk is. “Het gaat erom mensen aan hun zelfbewustzijn te laten werken. Aan activiteiten deelnemen, kan hen voldoening geven en na verloop van tijd ontmoeten ze misschien ook een maatje om gemeenschappelijke interesses mee te delen.” Zo komen de sociale en emotionele kanten van eenzaamheid toch bij elkaar. Huisartsen zouden volgens hem een belangrijke signalerende rol kunnen spelen. “We weten dat mensen die eenzaam zijn vaak bij de huisarts komen. Zij zouden die namen kunnen doorgeven aan instanties die hen meer aandacht kunnen geven, zoals een parochie, maar vanwege de privacyregels mag dat helaas niet,” betreurt Geerings. Dus komt het aan op de inzet van vrijwilligers, die zoals in Venray, kleine netwerkjes in wijken opbouwen om mensen die eenzaam zijn op het spoor te komen.
Op huisbezoek gaan en aandacht hebben voor mensen en hun persoonlijke problemen, is van oudsher de corebusiness van parochies. Hoewel er minder priesters zijn en het niet altijd makkelijk is om vrijwilligers te vinden, is Geudens van mening dat de Kerk haar gezicht bij mensen moet laten zien. “De aandachtambassadeur is bedoeld om de juiste mensen op het spoor te komen. Wat wij nu in Venray doen, is een pilotproject, maar eigenlijk zou in elke parochie daar iemand oog en oor voor moeten hebben.”
Uit; Bisdomblad De Sleutel, Jaargang 49, Winter 2022-2023, blz. 8-12.
Oog en Oor voor mensen in kerk en samenleving 